İslamiyet Öncesi Türk Tarihi

Türk Adının Anlamı

• Çin kaynaklarında = Miğfer
• Uygur kaynaklarında = Güç kuvvet
• İran kaynaklarında = Güzel insan
• Arap kaynaklarında = Deniz sahilinde oturan adam, terk edilmiş
• Ziya Gökalp’ e göre = Töreli, türeli kanun ve nizam sahibi
• Divânu Lügati’t Türk‘te = Olgunluk çağı
• Vamberey’e göre= Türemek
• Müller’e göre = Töre, nizam sahibi
• Dorfer’e göre = Devlete bağlı halk

Türk Dil Kurumu

• Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan halk ve bu halktan olan kimse
• Dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşayan, Türkçenin değişik lehçelerini konuşan soy ve bu soydan olan kimse

Türk Kelimesinin Geçtiği Kaynaklar

• Çin
• Pers (İran)
• Arap
• Roma
• Bizans
• Hint

Orta Asya’daki İlk Kültür Merkezleri

• Anav: Orta Asya’nın en eski kültürüdür. Araştırmalar, bu kültür çevresinde yaşayan insanların yerleşik hayata geçtiklerini ortaya koymuştur.
• Afanesyevo : Türklerin en eski kültürüdür.  Afanesyevo toplumu , avcı ve savaşçıdır.
• Androva : Afanesyevo kültürünün gelişmiş halidir. En geniş yayılma alanına sahip olan Orta Asya kültürüdür.
• Karasuk : Orta Asya Kültür Merkezleri içerisinde demiri ilk işleyen topluluktur. Bu topluluk üzeri çadırla örtülü, dört tekerlekli arabalar kullanmıştır.
• Keltemir : Balıkçılık ve avcılıkla ilgili kalıntılar bulunmuştur.
• Tagar : Bölgenin en gelişmiş kültürüdür. İki yüzü keskin hançer, iğne, bilezik, küpe benzeri eşyalar bulunmuştur.

İlk Türk Devletleri

İskitler

• Bilinen ilk Türk topluluğudur.
• Kurucuları Alp Er Tunga’dır
• Atı evcilleştirdiği kabul edilen ilk Türk topluluğudur. At arabaları ve at koşum takımları kullanmışlardır.
• Şu ve Alp Er Tunga destanları en önemli sözlü edebiyat eserleridir.
• Alp Er Tunga’nın ismi Şehname’de “Afrasyab” olarak geçmektedir.
• Pantolon ve kemer tokasını dünyaya tanıtan ilk topluluktur.
• Balbal denilen mezar taşlarının ilk örneklerini vermişlerdir.
• İlk kadın hükümdar Tomris Hatun’dur
• Altın madenini işlemeleri sebebiyle ‘bozkırın kuyumcuları’ olarak adlandırılırlar.
• İskitler ile İran’daki Med’ler arasında uzun yıllar süren savaşlar yapılmıştır. Şehname’de bu savaşlar alatılmıştır.

Asya Hun Devleti (Büyük Hun Devleti)

• Orta Asya’da bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir.
• Ötüken’de (Kutlu vatan) kurulmuştur.
• Bilinen ilk Türk hükümdarı Teomandır.
• Çinliler Hunların baskısını hafifletmek amacıyla Çin Seddi’ni inşa etmişlerdir.
• Metehan döneminde ilk kez Türk siyasi birliğini sağlanmıştır.
• Metehan ilk kez “Tanhu” ünvanını kullanmıştır.
• Yönetimde Kurultay (Toy) kurularak üçlü teşkilat oluşturulmuştur.
• İlk düzenli orduyu kuran Metehan, onlu sistem oluşturmuştur. Orduya tek tip elbise giydirmiştir.
• Mete Han döneminde Çin hakimiyet altına alınmıştır.

NOT: Asya Hun devleti yıkıldıktan sonra Tabgaçlar, Avarlar, Sasaniler ve Akhunlar kurulmuştur.

I. Göktürk Devleti

• Bumin  Kağan tarafından Ötüken’de kurulmuştur.
• Bumin Kağan’a “İl Kağan” denmiştir.
• En parlak dönemini Mukan Kağan döneminde yaşamıştır.
• Dağınık haldeki Türk boylarını bir araya getirerek Türk siyasi birliğini kurmuştur.
• Bumin Kağan ülkeyi kardeşi İstemi Yabgu ile ikili teşkilata göre yönetmiştir.

II. Göktürk Devleti (Kutluk)

• Kutluk Kağan tarafından Ötüken’de kurulmuştur.
• Kutluk Kağan’a Türk boylarını biraraya getirdiği için ilteriş Kağan (derleyen/toplayan) denmiştir.
• Bilge Kağan dönemi en parlak dönemidir.
• Bu dönemde ülkenin batısını Bilge Kağan’ın kardeşi Kültigin yönetmiştir.
• Bilge Kağan ve Kültiginin devlet işlerinde en önemli yardımcıları Vezir Tonyukuk’tur.

Uygurlar

• Kurucusu Bilge Kül Kağan’dır. Kurulduğu yer Ötükendir. Daha sonra Bilge Kül Kağan tarafından başkent, Karabalasagun (Ordubalık)’a taşınmıştır.
• Böğü Kağan döneminde Manihaizmi kabul ettiler.
• Kırgızlar tarafından yıkılmışlardır.
• Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Bunun sonucu olarak İlk şehirlerde Uygurlar döneminde kurulmuştur. (Beşbalık, Ordubalık, Turfan, Karaşar)
• İlk kez Kağıt kullanmışlardır.
• Töreyi yazılı hale getirdiler.
• Türk tiyatrosunun ilk örnekleri uygurlar dönemindedir. (Orta oyunu)
• Çiçek aşısını uygulamışlardır.
• İlk kütüphaneyi kurdular.
• Minyatür sanatını geliştirmişlerdir.
• 18’li Uygur alfabesini oluşturdular. (Soğd alfabesinden etkilenmişlerdir)
• En önemli tapınakları haço (koço) tapınağıdır. (Türk tarihindeki ilk mimari eserler inşa edilmiştir.)
• Türeyiş ve göç destanları sözlü, Karabalasagun ile Sine-uşi yazıtları ile Moyen Çur anıtı yazılı edebiyat örnekleridir.

Avrupa Hun Devleti

• Balamir döneminde Karadenizin üst bölgelerinden kuzeye göç etmişlerdir.
• Türklerin Anadoluya ayak basmaları Uldız dönemine denk gelir.
• Bu dönemde Bizans (Doğu Roma) Devleti ile Margos (434) ve Anatolios (447)  Anlaşması imzalanır.
• En parlak dönemi Atilla ile başlar.
• Hristiyanlar tarafından Atilla “tanrının kamçısı” Olarak nitelendirilir.
• Avrupa Hun Devleti zamanla asimile olmuştur.
• Hun-Germen Mücadelelerini anlatan Nibelungen  Destanında  Atilla “Etzel” olarak anılır.

Oğuzlar (Uzlar)

• Dede Korkut Hikayeleri Oğuzlara aittir.
• En kalabalık Türk topluluğudur.
• Oğuz kelimesi kabile/boy anlamına gelmektedir.
• Oğuzlardan ilk defa Orhun Abidelerinde bahsedilmiştir.
• Büyük Selçuklu Devleti, Türkiye Selçuklu Devleti ve Osmanlı Devletini kurmuşlardır.

Avarlar (Juan – Juan)

• İstanbul’u ilk kez ve iki kez kuşatan Türk devletidir.
• Hristiyanlığı benimsediler ve asimile olmuşlardır.
• Üzengi’yi ilk kez Avrupalılara tanıttılar.
• Bugünkü Slavların oluşmasında etkili oldular.

Türgişler

• Türk tarihinde ilk kez madeni parayı kullandılar.
• Emeviler ile mücadele ederek Orta Asya’nın Müslümanlaşmasını engellediler.
• Hükümdarları “çar” ünvanını kullanmıştır.
• Yerleşik hayata geçen 2. Türk topluluğu olmuştur.

Peçenekler

• Hıristiyanlığı benimsediler.
• Devlet kuramamış Türk topluluğudur.
• Malazgirt Savaşı’nda Alparslan’ın ordusuna geçerek savaşın kazanılmasını sağladılar.
• Bizans ordusunda ücretli askerlerdir.
• Bizans’ın kışkırttığı Kıpçaklar tarafından siyasi varlıklarına son verilmiştir.

Karluklar

• İslamiyeti kabul eden ilk Türk boyudur.
• Karahanlılar’ın kurulmasında etkili oldular.
• Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk boyu’dur.

Kumanlar (Kıpçaklar)

• Rusların İgor Destanı da yer alırlar.
• Rus kaynaklarında Polovets, Bizans kaynaklarında Kuman ve Alman kaynaklarında Khartes olarak adlandırılmışlardır.
• Codex Cumanicus adlı Latince-Kıpçakça-Farsça sözlük oluşturmuşlardır.
• En güzel yüz hatlarına sahip olan Türk ırkıdır.
• Dede Korkut Hikayeleri’nde kendilerinden bahsedilmiştir.

Bulgarlar

• İstanbul’u ikinci defa kuşatan Türk topluluğudur.
• İkiye ayrılırlar:
  • İtil Bulgarları (İslamiyeti kabul etmişlerdir.)
  • Tuna Bulgarları (Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir.)
    • Hükümdarları ilk kez “Çar” ünvanını kullanmıştır.
• İbn-i Fadlan‘ın Seyahatnamesinde Bulgarlardan bahsedilir.

Hazarlar

• Museviliği kabul eden ilk ve tek Türk devletidir.
• Bizans, Sasani ve Müslüman Araplarla ilişkilerde bulunmuşlardır.
• Hoşgörülü bir politika izlediler.
• İslam orduları ile savaşan ilk Türk devletidir.
• İbn-i Havkal’ın seyahatnamesinde Hazarlardan bahsedilir.
• Pan Hazaria: Hazar Birliği, Hazar barış çağı olarakta bilinen ifade, Hazarlarda farklı dinlerin bir arada yaşadığı dönemi anlatır.

Kırgızlar

• Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlara aittir.
• Yenisey Yazıtları da Kırgızlara aittir.
• Varlıklarını günümüzde de devam ettirmektedirler.

Macarlar

• Hristiyanlığı benimsediler.
• Macarlar Türk Dil ve Kültürünü araştıran ilk Türk topluluğudur.
• İlk Türkoloji enstitüsünü açmışlardır. (1873’de Budapeşte’de açılmıştır.)

İslamiyet Öncesi Türk Devletleri ile İlgili İlkler

• Tarihte bilinen ilk Türk topluluğu İskitlerdir.
• Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devleti Asya Hun Devleti’dir.
• Türk topluluklarını ilk kez bir çatı altında toplayan Asya Hun Devleti’dir
• Türklerin kullandıkları ilk alfabe; 38 harfli Göktürk alfabesidir.
• Tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlet Göktürkler’dir
• Türkler hakkında mevcut ilk belge; MÖ. 318 tarihli Hun –Çin ticaret sözleşmesidir.
• Türklerin bıraktıkları ilk yazılı belge II. Göktürk Devletine ait Orhun Kitabeleri’dir.
• Göçebeliği bırakarak yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti Uygurlar’dır.
• Göktanrı inancından ayrı bir dine inanan ilk Türk devleti Uygurlar’dır.
• Museviliği kabul eden ilk ve tek Türk topluluğu Hazarlar’dır.
• Madeni parayı kullanan ilk Türk devleti Türgişler’dir.
• Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti Avrupa Hun Devleti’dir
• Türklerle Bizanslılar arasında imzalanan ilk antlaşma Margus Barış Antlaşmasıdır.
• Atı evcilleştirdiği kabul edilen ilk topluluk İskitlerdir.
• Pantolon ve kemer tokasını dünyaya tanıtan ilk topluluk İskitlerdir.
• İslamiyeti kabul eden ilk Türk boyu Karluklardır.

KPSS tarih notları için tıklayınız…