İlk Türk İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet

Devlet Yönetimi

Hükümdarlara Verilen Unvanlar

• Sultan
• Nasr
• Şah
• Kadir
• Han
• Padişah
• İlig
• Bey
• Buğra
• Gazi
• Erkin
• Hünkar
• Hüdavendigar

Hükümdarlık Sembolleri

• Hutbe okutmak
• Hilal
• Menşur( Onay)
• Tıraz ( elbise/ hediye)
• Çetr ( şemsiye)
• Sancak
• Çadır
• Asa
• Nevbet
• Taht ( Örgün)
• Tuğra
• Tuğ
• Para bastırmak
• Hilat ( halife tarafından gönderilen tüm hediyeler)

Hakimiyet Anlayışı

• Türk hakimiyet anlayışı İslamiyet sonrası da devam etmiştir. Ülke hanedan üyelerinin ortak malı sayılmıştır.
• Memlüklerde her emire hükümdar olma hakkı verilmiştir. Bu durum yönetime birden çok hanedanın gelmesine neden olmuştur.

Saray

Sarayın Özellikleri

• Devletin en yüksek makamıdır.
• Hükümdarın ailesiyle oturduğu yerdir. ( Harem)
• Devletin idare edildiği yer.(Selamlık)
• Memurların yetiştirildiği okul. ( Gulamhane/ Enderun)
• Karahanlılarda  Saray’a KAPLI, Selçuklularda ise DERGAH veya BERGAH denir.

Önemli Saray Görevlileri

• Ütadüddar:  Saray harcamalarına bakardı.
• Hacibü’l Hüccab (Ulu Hacip): Hükümdar ile halk ve hükümdar ile hükümet arasındaki ilişkiyi düzenler. Hacip:  Hükümdar ve vezirden sonra gelen önemli devlet adamlarıdır. 20-25 kişiden oluşur, hükümdar- devlet, devlet-devlet arasındaki ilişkileri düzenler.
• Abdar – Taştdar: Sultan elini yıkadığı zaman ibrik tutan görevli.
• Vekil-i Der: Sultan ile vezirin arasında aracıdır.
• Çeşnigir: Hükümdarın yiyecekleri ile ilgilenir.
• Silahtar: Silahlardan görevlidir.
• Hansalar: Saray mutfağına gerekli malzemeyi sağlar.
• Şarap Dar – İdişçibaşı : Hükümdarın içeceklerini, şerbetlerini  hazırlar.
• Camedar: Hükümdarın elbisesi ile ilgilenir.
• Emir’i Alem: Savaşlarda bayrak ve sancağı taşımak ve bunları muhafaza etmekle görevlidir.
• Emir’i Candar: Sarayı korumakla görevlidir.
• Emiri Hares: Devlete ve hükümdara karşı suç işleyenleri yakalayıp cezalandıran görevlidir.
• Emir’i Ahur: Atların bakımı ile ilgilenen görevli.
• Bazdar: Sultan’ın doğan, atmaca gibi  kuşlarına bakar.
• Kapucubaşı: Sarayın günlük hizmetlerinden sorumludur.
• Emir’i Şikar: Hükümdarın av işlerini düzenleyen görevli.
• Serhenk- Dürhanş: Hükümdarlar bir yerden bir yere giderken yolunu açan görevlidir.
• Devaddar: Hükümdarın yazı takımlarını koruyan görevli.
• Kıssadar: Dilekçeleri hükümdara sunan görevlidir.
• Emir’i Meclis: Sultan’ın ziyafetlerini hazırlatıp  teşrifatçılık yapan görevlidir.
• Mutripler: Eğlence meclislerinde çalgı çalıp şarkı söyleyen görevliler.
• Sakiler: Eğlence meclislerinde sultanı ve davetlilere içecek sunan görevlidir.

Hükümet

Divan Teşkilatı

Divan-ı Arz

• Başkanı: Emir’i Arz (Aruzul Ceyş)
• Ordu’nun ihtiyacına bakar.

Divan-ı İstifa

• Başkanı: Müşrif
• Askeri ve hukuki işler hariç devletin bütün işlerini denetleme yetkisine sahiptir.

Divan-ı Tuğra

• Başkanı: Tuğrai  veya Münşi (Osmanlı’da Nişancı)
• Yazışmalara bakar.

Divan-ı Beridi

• Posta işlerine bakar.

Divan-ı Mezalim

• Ağır siyasi suç davalarına bakar.
• Davayı önce hacip dinler, eğer önemliyse daha sonra Sultan dinler.

Divan-ı Pervane

• Ülke topraklarının kayıtlarını tutarlar.
• Başkanı: Pervanecidir.

Niyabet-i Saltanat

• Hükümdar Başkentte olmadığı zamanlarda devlet işleri ile ilgilenen divandır. Başkanı Naip’tir.
• Hükümdardan sonraki en yetkili kişi vezir’dir.

Gaznelilerde;

• Divan-ı Vezaret: Mali ve genel yönetim işleri ile ilgilenir.
• Divan-ı Risalet: Hükümdarın iç ve dış resmi yazışmalarını yapar.
• Divan-ı Vekalet: Hükümdar ve ailesine ait mali işlerle ilgilenir.

 Karahanlılarda;

• Divan-ı Ali: Vezirin başkanlığında devletle ilgili kararların alındığı divandır.

Taşra Teşkilatı

Eyaletlerdeki Önemli Devlet Görevlileri

• Şıhne (Sahibu’s Şurta):  Eyalet ve vilayetlerin başındaki askeri yöneticidir.
• Melik: Eyaletlerdeki Hanedan üyesi yöneticilerdir.( hocaları atabeyler dir)
• Selçuklularda Amil (Karahanlılar’da İmga):  Vilayetlerin vergisini toplayan kişi.
• Muhtesip:  Zabıta.  Belediye ve ticari hayatın düzenlenmesinden sorumludur.
• Amid (Ummal):  Şehir İdaresi’nden sorumlu sivil kişi
• Ulak:  Habercilere verilen isimdir.
• Subaşı:  Şehirlerin güvenliğinden sorumlu kişi.
• Sahibi Divan:  Gaznelilerde şehirlerin idari işlerinden sorumludur.
• Salar/Sipahsalar:  Gaznelilerde şehrin askeri yöneticisidir.

Atabeylik

• İslam dünyasına Selçuklularla birlikte girmiştir.
• Melikleri yetiştirmek üzere atanan görevliler (Atabey).

Hukuk

Şer’i Hukuk

• Kadılar başkanlık yapar.
• Temeli İslam kurallarıdır.
• Miras, boşanma, evlenme, vakıflar ve ticari meselelere bakar.
• Kadıların sorumlusu Kadı’ül Kudat’tır. (Kadıları atar)
• Kadıların verdiği  kararı haksız ( ilk önce Hacip’e  anlatır, sonra Sultan’ın  karşısına çıkar) bulanlar Divanı Mezalim’e başvururdu.

Örfi Hukuk

• Emir’i Dad başkanlık yapar.
• Temelini  töreler başta olmak üzere hükümdar buyrukları ve divanda alınan kararlar oluşturur.
• Yönetim, askerlik, maliye, ülke güvenliğini bozanlar ve kanunlara karşı gelenler buralarda yargılanır. Not: Askeri davalara ise kadıleşker (kadıasker) bakar.

Ordu

Karahanlılar

• Gulamlar
  • Saray muhafızları
  • Hassa ordusu (Türklerden oluşur)

• Eyalet Askerleri

(Savaş zamanında orduya katılırlar)

• Türkmenler

Gazneliler

• Gulamlar
  • Gulam’ı Saray
    • Hassa Ordusu (Türkler + Farklı Milletler)
    • Eyalet Askerleri
    • Gönüllüler
    • Ücretli Askerler
• Karluk – Oğuz
• Yağma Türkleri

Harzemşahlar

• İkta askerleri
• Hassa Ordusu
• Valilerin Askerleri

Tolunoğulları/İhşidiler

• Ordu’nun ana unsurlarını Kıpçak Türkleri oluşturmuştur.

Büyük Selçuklu Devleti

Merkez Ordusu

Gulam-ı Saray

• Sultan’a yakın olan eğitilmiş askerler.
• Her an savaşa hazırlar.
• Yılda 4 kez maaş alırlar.

Hassa Ordusu

• Türk boylarından oluşan ordudur.
• Sultana bağlı Ordu’nun Savaşçı kısmıdır.
• Bunlara hizmetleri karşılığında ikta adı verilen araziler tahsis edilir.

Eyalet Ordusu

• Şehzade/Melik Askerleri: Melik ve valilere bağlıdırlar.
• Sipahiyan (İkta/atlı askerler): İkta verilen kişiler yetiştirir.

Türkmenler

• Uçlarda sınır güvenliği sağlarlar.
• Hem yerleşik hayata  hem de üretime katkıda bulunurlar.

Bağlı Devletler/Beylik Askerleri

• Savaş zamanında ordu gönderirler.

Teknik Sınıflar

• Mancınıkçı: Kale surlarını yıkar.
• Neftçiler: Kızgın yağ döker.
• Lağımcılar: Tünel  kazarlar.

Sosyal Hayat

• Türk-İslam devletlerinde toplumsal alanda sınıf ayrımı söz konusu değildir.
• Vakıflar aracılığıyla sosyal yardımlaşma müesseseleri ve sosyal faaliyetler tertip edilirdi.

Sosyal Hayatta Etkin Olan Merkezler

• İmarethane: Aşhane
• Debbahhane: Misafirhane
• Kapan: Tek bir cins malın satıldığı yer.
• Bedesten: Kapalı çarşı
• Sebil: Çeşme
• Tutmaç: 6. yy Türklerin milli yemeğidir. (ramazanın ilk günü özellikle)
• Kümbet: Anıt mezar (siyasiler/eşleri)
• Türbe: Dini şahsiyetlerin mezarıdır.
• Külliye: Toplu yapılardır (caminin yanına yapılır).
• Arasta: Çarşı
• Bargah: Saray
• Tekke: Din öğretilen kurumlar.
• Zaviye: Tekkenin küçüğü

Hastaneler

• Darülafiye
• Darüşsıhha
• Maristan: Tolunoğulları
• Bimaristan/Bimarhane: Karahanlılarda -akıl hastanesi

Toprak Yönetimi

Has Arazi

• Hükümdar ve ailesine aittir.
• Gelir hükümdarın özel hazinesine gider.

İkta Arazi

• Meliklere, emirlere ve komutanlara maaşlarına karşılık olarak tahsis edilen topraklardır.
• Vergiler ikta sahiplerince toplanır.
• Vergiler maaşların karşılığını aşınca maktu vergi olarak devlete verilir.
• Gelirlerin bir bölümü ile asker yetiştirilirdi.
• Bu toprakların hibe edilmesine, satışına veya vakıf arazisi olmasına izin verilmezdi.
• İkta sisteminin devlete sağladığı faydalar;
  • Üretimde süreklilik ve verim
  • Savaşa hazır asker yetiştirilmiştir.
  • Taşra da devlet otoritesi sağlanmıştır.
  • Hazineye yük olmadan güçlü bir ordu yetiştirilmiştir.

Mülk Arazi

• Mülkiyeti kişilere aittir.

Vakıf Arazi

• Gelirleri hayır kurumlarına ve bilimsel kuruluşlara ayrılan topraklardır.

Haraci Arazi

• Selçuklu sınırları içinde yaşayan gayrimüslimlere ait topraklardır.

Öşri Arazi

• Müslümanlara ait topraklardır.

Eğitim

Medreselerde islami Bilimlerin yanında tıp, astronomi, matematik, kimya, tarih ve coğrafya gibi derslerde okutulmuştur.

Eğitime Dair Kavramlar

• Öğrenci: Danişment
• Öğretmen: Müderris
• Diploma: İcazetname
• Fıkıh veya İslam ilimlerinde yetişen en ünlü öğretmen: Molla
• Eser: Telif
• Yazar: Müellif
• Ciltleyen: Mücellid
• Çoğaltan: Müstensih
• Mühür sanatı ile uğraşan: Hakkah

Akli (Pozitif) Dersler

• Cebr: Matematik
• Riyaziye: Matematik
• Hesap: Matematik
• Hendese: Geometri
• Müsellesat: Trigonemetri
• Simya: Kimya
• Tabiiyet: Çevre
• Coğrafya
• Mantık Dersleri
• Nücum: Yıldızlar/ Astroloji
• Heyet: Astronomi

Nakli (Dini) Bilimler

• Megazi: Savaş
• Hadis (Hz. Muhammed’in Sözler)
• Sünnet(Hz. Muhammed’in Davranışları)
• Siyer (Hz. Muhammed’inHayatı)
• Fıkıh(İslam Hukuku)
• Kelam(İslam Felsefesi)
• Kıraat
• İcma
• Kıyas
• Tefsir
• Tecvid

Danişmentliler: Yağıbasan Medresesi (Anadolu’da kurulan ilk medresedir.)

Karahanlılar: Semerkant Medresesi (İlk Türk-İslam Medresesi)

Büyük Selçuklu Devleti: İlki Nişabur Medresesi olmak üzere 7 tane medrese kuruldu.

Nizamiye Medreselerinin Açılma Nedenleri

• Bilim insanı yetiştirmek.
• Devlet memuru yetiştirmek.
• Zararlı fikir akımlarına karşı fikir üretebilmek (Batınilik gibi)

Mimari ve Sanat

Mimari

Karahanlılar

• Ribat-ı Melik Kervansarayı
• Ayşe Bibi Türbesi
• Arap Ata Türbesi
• Dehistan Kervansarayı
• Kalyan Camisi
• Talhatan Baba Camisi
• Degaron Camisi
• Tamgaç Buğra Han Medresesi
• Balacı hatun Türbesi

Gazneliler

• Arus’ül Felek Camisi
• Aslan Cazip Türbesi
• Leşkeri Bazar Camisi ve Sarayı
• Ribat-ı Mahi
• Mahmut Bendi

Büyük Selçuklu Devleti

• İsfahan Mescit-i Cuması
• Sultan Sencer Türbesi
• Kazvin Mescit-i Cuması
• Nişabur, Rey ve Nizamiye Medreseleri
• İsfahan Melikşah camisi
• Kümbet-i Ali
• Cihil Duhteran Kümbetli
• Sultan Kale

Sanat

Hat

• Arapçayı güzel yazma sanatı.
• Bu sanatla ilgilenenlere ‘Hattat’ denir.
• Bilinen ilk büyük Türk hattatı Amasyalı Yakup’tur.

Minyatür

• Perspektife dikkat edilmez.
• Kişiler statülerine bağlı büyük ya da küçük çizilir.
• Tasvir sanatıdır.
• Uğraşana ‘musavver’ veya ‘nakkaş’ denir.
• Cezeri yapmış olduğu mekanik tasarımları ‘otomat’ adlı kitabında toplamıştır.

Tezhip

• Altınlamak, yıldızlamak anlamına gelir.
• Kitap süslerinde kullanılır.

Yazı, Dil VE Edebiyat

Türk-İslam Devletlerinde genellikle edebiyat dili Farsça, bilim dili Arapça, halkın kullandığı dil ise Türkçe olmuştur.

Karahanlılar

• Karahanlılar her alanda Türkçeyi kullanmışlardır.
• Kutadgu Bilig (Mutluluk veren bilgi)
  • Yazarı bilinen ilk Türk-İslam eseridir.
  • Yazarı Yusuf Has Hacip’tir. Eser 462 yılında tamamlanmıştır.
  • Siyasetname özelliği taşır.
  • Karahanlı hükümdarı Uluğ Kara Buğra Han’a sunulmuştur.
  • Uygur ve Arap harfleriyle yazılmış 3 ayrı nüshası bulunmaktadır.
• Divanü Lügati’t Türk
  • Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Eser 1074’te tamamlanmıştır.
  • Abbasi halifesi Muktedi Biemrillah’a sunulmuştur.
  • Arap’lara Türkçe’yi öğretmek ve Türkçe’nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır.
  • İlk Türkçe ansiklopedik sözlüktür.
  • Dönemin tıp çalışmaları ve tedavi yöntemlerine de yer verilmiştir.
  • Türk dünyasına ait bir harita da bulunmaktadır.
  • Bilinen tek yazma nüshası Fatih Millet Kütüphanesindedir.
• Divan-ı Hikmet
  • Yazarı Hoca Ahmet Yesevi’dir.
  • Dini ve tasavvufi manzumeler yer alır.
  • İslam dinine yeni girmiş veya bu dini henüz kabul etmemiş Türklere İslamiyet hakkında bilgi vermeyi amaçlar.
  • Eserin bazı nüshaları İstanbul üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesindedir. İngiltere ve Rusya’da da yazma nüshaları bulunmaktadır.
• Atabetü’l Hakayık
  • Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.
  • Uygur alfabesi ile yazılmış bir ahlak kitabıdır.
  • Didaktik özellik taşır.
  • Eser Karahanlı beylerinden Muhammed Dad Sipahsalar’a sunulmuştur.
  • Türk gelenekleri, konuşma adabı ve doğruluk hususu yazılmıştır.

Gazneliler

• Bilim dili olarak Arapça, edebiyat dili olarak da Farsça kullanılmıştır. Ordu ve sarayda ise Türkçe kullanılmıştır.
• Şehname: Firdevsi’nin Sultan Mahmut’a sunduğu eserdir.
• Tarih-i Yemin: Utbi’nin Sultan Mahmut’a sunduğu eserdir.
• Pendname: Gazneli Hükümdarı Sebütek’in çocuklarına ve komutanlarına öğüt şeklinde bıraktığı eserdir.

Büyük Selçuklu Devleti

• Devletin resmi dili Farsça iken halk arasında ve orduda Türkçe kullanılmıştır.
• Ömer Hayyam’ın ‘Rubaileri’, Enveri’nin ‘Kasideleri’ dönemin en önemli eserlerdendir.
• Nizamülmülk’ün devletin aksayan yönlerini konu alan ‘Siyasetname’ adlı eseri Selçukluların anayasası niteliğindedir.

Önemli Eserler ve Bilim Adamları

Farabi

• Batıda  Al-Phorobius adı ile bilinmektedir.
• Muallim Sani (2. öğretmen ismi ile tanınmıştır) ile tanınmıştır.
• Birleşmiş Milletler fikrini ilk ortaya atan kişidir.
• Türk İslam dünyasında pozitif bilimleri başlattı.
• Eserleri
  • El medinetü’l fazıla( Devlet nasıl yönetilir)
  • İhsanu’l  U-lum
  • Kitab ül Musiki (Müzik üzerine yazılmış ilk eser)

İbn-i Sina (Tıbbın Hükümdarı)

• Avrupa’da avicenna (Bilgin doktor) olarak bilinir.
• Küçük kan dolaşımını bulmuştur.
• Mikrobun varlığına ilk teşhisi koymuştur. (insanın içinde bir kurt vardır, o kurt insanı hasta eder, bunu günümüzde görmek imkansız)
• Eserleri
  • El kanun fit tıp (Avrupa’da ders kitabı olarak okutulur)
  • Kitabü’ş  şifa

Biruni

• Gazneli Mahmud  döneminde yaşamıştır. (Gazneli Mahmut Onun için benim en değerli hazinem demiştir.)
• Enlem ve boylamı bulmuştur.
• Yer Çekimi Kanunu Newton’dan önce söylemiştir.
• Eserleri
  • Asarü’l  Bakiye (Asyalı milletler hakkında bilgi vermiştir)

Harezmi

• Matematik, astronomi ve coğrafi bilginidir.
• 1 sayısının yanına sıfır yazmayı bulmuştur.
• Eserleri
  • Kitabül Cebr Ve’l Mukabele

Gazali

• Büyük Selçuklu Devleti döneminde yaşamış bağdat’taki Nizamiye medreselerinde öğretmenlik yapmıştır.
• Eserleri
  • İhyau Ulumi’d-din
  • El-Munkizu-Mine’d Dela
  • Mekasidu’l Felasife

Cezeri

• Sibermetiğin ilk adımlarını atmıştır.
• Otomat adlı eseri ile ünlüdür.

Fezari

• Dünya tarihinde astronomi ile uğraşan ilk islam bilginidir.
• ‘Usturlab’ adı verilen bir aletle güneş ve ay tutulmaları hesaplamıştır

İbn-i Rüşd

• Her zaman aklı ön planda tutar.
• Endülüs Emevi döneminde yaşayan İbni Rüşd Avrupalılara Aristoyu tanıtır.
• Eserleri
  • Tehafütü’t  Tehafüt
  • Makela fi’l Mizac

Zemahşeri

• Harzemşahlar döneminde yaşamıştır.
• Eserleri
  • Keşşaf
  • Mukaddimetü‘l Edeb

Zekeriyya Er-Razi

• Çiçek ve kızamık hastalığının arkını buldu.
• El Havi ansiklopedisini yazdı. (Bu kitap 17. yüzyıla kadar ders kitabı olarak okutuldu.)

Cabir bin Hayyan

• Modern kimyanın kurucusudur.
• Yapay altın elde etmiştir.
• Asitlerle uğraşmıştır.
• Atomun parçalandığını ilk öne süren kişidir.

Uluğ Bey

• Timur’un torunu olan Uluğ Bey, aynı zamanda astronomi bilginidir.
• Devrin bilginlerinden Ali Kuşçu, Uluğ Beyin öğrencisidir.
• Eserleri
  • Yıldızların Fihrist Cetvelleri

Ali Şir Nevai

• Çağatay Türkçesinin en büyük şairi olarak bilinir.
• Türkçenin Farsçadan daha zengin olduğunu göstermek amacıyla ‘Muhakemetü-l Lügateyn’ isimli eserini yazmıştır.

İbn-i Heysem

• Optik biliminin öncülerindendir.
• Kitabu’l Menazir adlı eseri ünlüdür.

KPSS tarih notları için tıklayınız…