Matematikçi ve astronom. (D. ?, Fergana – ö. 861). Tam adı Ebu’l Abbas Ahmed b. Muhammed b. Kesir el-Fergani’dir. Abbasiler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarındandır.
Fergani’nin yaşamı hakkında yeterli bilgi yoksa da Fergana’da doğduğu sanılmaktadır. IX. yüzyılın başlarında dünyaya geldiği kabul edilen ünlü matematik ve astronomi bilgini Ahmed Fergani, çağının bilim ve kültür merkezlerinden olan Türkistan’ın Fergana bölgesindendir. Bilim ve kültür tarihimizin birinci elden kaynakları olan tezkireler (biyografik eserler) de doğum tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamakla birlikte, kendisi gibi bir astronom olan babasının adının Muhammed, dedesinin adının ise Kesir olduğu kayıtlıdır.
Ahmed Fergani, ilk bilgilerini ünlü bilginlerin yetiştiği Fergana’da aldı ve astronomi konusundaki bilgilerini de babasından öğrendi. Belli bir seviyeye geldikten sonra da mevcut bilgilerine yeni bilgiler katmak amacıyla; çağının bilim, kültür ve aynı zamanda halifelik merkezi olan Bağdat’a gitti. Ömrünün yarısına yakınını orada geçiren Fergani, kısa sürede matematik ve astronomi konularındaki bilgisini Bağdat bilim çevresine kabul ettirdi. Bilimin gelişmesine olan katkılarıyla bilim tarihinde adlarından övgüyle söz edilen Abbasi halifelerinden Me’mun ve el-Mütevekkil dönemlerinin en ünlü bilginleri arasına girdi.
Fergani, astronomi, matematik, coğrafya ve mekanik alanlarında çalışmalar yaptı. Bunların arasında astronomiye daha çok ağırlık verdi. Bilimsel çalışmalarında deneye dayanan inceleme, araştırmalara girişti; gök cisimlerinin hareketleri üzerine çalıştı. Kur’an-ı Kerim’in ve aklın prensiplerine uymayan Batlamyusçu astronomiyi ilk kez eleştirenler arasında yer aldı. Gök cisimlerinin akıl dışı kimi ruhi cisimler değil; onların akli, katı, homosentetik daireler biçiminde devinimlere sahip olduklarını ispatladı. Evrenin ve gezegenlerin oylum ve büyüklükleri ile birbirlerine uzaklıklarını araştırdı. Yaptığı hesaplamalar, Kopernik’e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek, yüzyıllarca kullanıldı.
İbn Ebu Usaybia’ya göre ise, Fergani bilgisine oranla fazla başarılı değildir ve başladığı hiçbir işi sonuçlandıramamıştır. Ancak burada, Fergani’nin asıl mesleğinin mühendislik olmadığı ve bu yüzden teorik alandaki bilgilerini pratiğe geçirmekte başarısız kaldığı söylenebilir.
Dokuzuncu yüzyılda yetişmiş ve ekliptik meyli ilk kez saptayan bûyük astronomi ve matematik bilgini Fergani’yi İslam dünyasından çok Batı dünyasında üne kavuşturan eseri “Cevami’u ilmi’n – nûcûm” ve “Usûlü’l-harekati’s-semaviyye” adlı çalışmasıdır. Bu eserin yazma nüshaları Oxford, Paris, Kahire ve Amerika’da Pirinceton Üniversitesi kütüphanelerinde bulunmaktadır.
Batlamyus’un “el-Mecisti” adlı eserinin bir özeti niteliğinde olmakla birlikte, gerek birinci ve ikinci bölümlerinde takvimlerle tarihler hakkında verdiği bilgiler, gerekse Batlamyus’a karşı ortaya koyduğu kimi itirazlar bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Daha önce birçok İslam astronomun kitapları Latince’ye çevrildiği halde hiçbiri Batı astronomları üzerinde “Cevami” kadar etkili olmamıştı. Bunun başlıca nedeni, kuşkusuz bu eserin içeriği gibi sistematiği ile söyleminin de kusursuzluğudur. Otuz bölümden oluşan ‘Cevamiyi, İbnü’n-Nedim “Kitabû’l-Fusûl ihttiyarû’l- Me-cistf” adıyla verir. İbnü’l-Kıfti ise yukarıda belirtildiği üzere, Ahmed b. Muhammed b. Kesir ile Muhammed b. Kesirim iki ayrı kişi olduğunu sanarak, eseri “el-Med-hal ila ilmi hey eti’l-eflak ve hare-kati’n-nücûm” adıyla Ahmed Fergani’ye, “Kitabû’l-Fuşûrve
“Kitabü İhtişari’l-Mecisti” adlarıyla da iki ayrı eser olarak Muhammet Fergani’ye maleder. Bu durum “Cevami’\n literatüre çok çok değişik adlarla geçtiğini göstermektedir. Nitekim Jacobus Golius tarafından 1669’da Amsterdamd’a yeni bir Latince çevirisiyle birlikte yayımlanan Arapça metnin dış sayfasında “Kitab fi’l-hare-kati’s-semaviyye ve cevami’u ‘ilm’n-nücûm”, iç sayfasında ise “Kitab fi uşûli ‘ilmi’n-nûcûm” adının verildiği görülmektedir. Eser, Batı dünyasında kısaca “Ele-menta astronomice” adıyla bilinmektedir.
“Cevami’ın çeşitli bölümlerinde Arap, Suriye, Roma, İran ve Mısır takvimleri; dünyanın uzaydaki konumu ve hareketleri, ekliptik eğilim; ünlü ülke ve kentler; yeryüzü ölçümleri, güneş, ay, yıldızlar ve gezegenlerin konumu ve hareketleri; yıldızların ve ayın durumları; ayın safhaları; güneş ve ay tutulması gibi değişik konular ele alınmıştır. Tamamen tasviri ve matematik dışı olan Batlamyus astronomisinin kapsamlı bir dökümünü veren “Cevami” iyi bir sistematiğe sahiptir. Ancak Batı’daki çevirilerinin ilk baskılarında kimi rakamsal değer farkları vardır.
Fergani’nin bir başka eseri “ el-Kamil fi şan’a-ti’l-usturlab”dır. Geometri, yıldız hesapları, usturlap ve matematik teorilerinden söz eder. Değişik yazma nüshaları vardır. Fergani’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 861 yılında veya birkaç yıl sonra öldüğü tahmin edilmektedir.
Başlıca Eserleri
- Usul el-İlm el-Nücum
- İlelü Zici’l-Harizmi (Bugün elde bulunmayan bu kitapta, Fergani’nin Harizmi’nin hesaplarını açıkladığı bilinmektedir: Biruni, bu eserden yararlandığı belirtir.)
- Cedvelû’l-Ferğan’i
- “Amelû’l-ruhamat
- İlmü’l-heye
- El-Kamil fi el-Usturlab
Kaynakça
IŞIK, İhsan. Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi. C. 2, s. 114-115). Ankara: Elvan Yayınları, 2013.
